Tuy nhiên, các nhà theo dõi chính sách dân số Trung Quốc ngay lập tức lưu ý rằng, sự nới lỏng này vẫn hạn chế và quá muộn so với  tốc độ già hóa dân số nhanh của quốc gia này. Tại Trung Quốc, hiện có 9%  dân số trên 65 tuổi. Bên cạnh đó, mô hình gia đình với cấu trúc 4-2-1: 04 ông bà, 02 bố mẹ và 01 con trở nên đáng lo ngại trong xã hội hiện nay. Dự báo, đến năm 2050, cứ 03 người sẽ có 01 người già, gây nên sức ép không nhỏ đến cơ cấu lực lượng lao động và hệ thống An sinh xã hội.

Trong quá khứ, chính sách một con của Trung Quốc rất thành công, vì góp phần giảm khoảng 400 triệu người kể từ khi Chính phủ quyết định thực thi chính sách này  vào những năm 70 của thế kỷ trước, thông qua các biện pháp như khuyến khích các cặp vợ chồng sau khi kết hôn có con muộn, giãn sinh và sinh ít con (chương trình Muộn - Chậm - Ít). Rất nhiều người tưởng rằng, chính sách một con đã được các nhà nhà lãnh đạo, nhà nhân khẩu học tính toán cẩn thận; song thực tế, chính sách này chỉ do một nhóm nhà khoa học tên lửa đề xướng từ mối lo ngại sự gia tăng dân số sẽ cản trở tốc độ phát triển kinh tế.

Những quan ngại này là hợp lý nhưng người ta cũng đặt câu hỏi: Tốc độ giảm sinh trong những năm 80 của thế kỷ trước có phải tác động của chính sách này hay do tác động của phát triển kinh tế dẫn đến giảm sinh? Bài học trên thế giới cho thấy, mức sống cao sẽ làm giảm mức sinh và Trung Quốc cũng không ngoại lệ. Tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc từ những năm 1980 đã được mệnh danh là một "phép lạ", thì việc áp dụng hay không áp dụng chính sách một con nghiêm ngặt, tỷ lệ sinh có thể vẫn giảm. Như vậy, việc nới lỏng chính sách một con hiện nay chưa chắc đã làm ảnh hưởng đến xu thế phát triển dân số trong thời gian tới.

Điều tra cho thấy, khoảng 50% người dân Trung Quốc chỉ muốn có hai con, đặc biệt  là đối với nhóm cư dân ở các thành phố -  nhóm trung lưu ở xã hội, có điều kiện tiếp cận với hệ thống giáo dục tốt hơn. Điều này cũng đã được chứng minh trên thực tế, vào cuối năm 2013, khi Chính phủ cho phép công dân được sinh hai con nếu hoặc vợ hoặc chồng là con duy nhất của gia đình (được dự báo là sẽ có tác động đến cư dân đô thị) nhưng toàn quốc cũng chỉ có thêm 02 triệu công dân mới ra đời và chỉ có 700.000 các cặp vợ chồng đăng ký sinh con thứ hai  trong năm 2014. Tại khu vực nông thôn, mô hình các gia đình có hai con  trên thực tế vẫn được duy trì. Như vậy, sự nới lỏng của Chính phủ không có tác động lớn đến xu thế dân số.

Tùy theo địa phương, các cặp vợ chồng sinh con thứ hai có thể bị phạt từ 4-8 lần thu nhập của hộ gia đình trong một năm; thậm chí bị tịch thu tài sản, phong tỏa tài khoản ngân hàng hoặc bị phạt giam tới 15 ngày nên hầu hết đều sinh con trong “bí mật”. Tuy nhiên, nếu cha mẹ không nộp phạt, trẻ sinh ra không được đăng ký khai sinh; không được cấp giấy chứng nhận nhân thân; không được đăng ký hộ khẩu... Tổng điều tra dân số năm 2010 cho thấy, ở Trung Quốc có khoảng 13 triêu trẻ không có tên trong hộ khẩu (một vài nghiên cứu khác cho rằng con số này lớn hơn nhiều, có thể là 30 triệu) vì quy định của chính sách một con. Thế nhưng, bất chấp quy định ngặt nghèo, rất nhiều cặp vợ chồng vẫn sinh con thứ hai, dù rằng đứa trẻ sinh ra rất thiệt thòi (không được đi học quá cấp Tiểu học).

Vấn đề việc nới lỏng hạn chế sinh con không phải là để giải quyết vấn đề dân số, mà là quản lý xã hội, bởi sẽ chính thức  xóa bỏ quy định truy thu  tiền phạt đối với các gia đình trước đây sinh con thứ hai; đồng thời,  trẻ được chính thức đăng ký khai sinh và hộ khẩu theo quy định. Việc công nhận nhân thân của công dân chính là cơ hội để mang lại cho trẻ một tương lai tốt đẹp hơn, chắc chắn điều này sẽ mang lại sự thay đổi cho hàng triệu gia đình. Tất nhiên, chính sách nới lỏng dân số chưa thể giải quyết tất cả mọi vấn đề xã hội, vẫn còn một số bất cập khác như việc lựa chọn con theo giới tính thai nhi, bỏ rơi trẻ sơ sinh vẫn xảy ra. Tuy thật sự không phải là hệ quả trực tiếp của chính sách một con nhưng việc hạn chế sinh đã làm gia tăng mức độ nghiêm trọng của vấn đề này (một trong những nguyên nhân của nạn nạo phá thai do định kiến "trọng nam khinh nữ"), dẫn tới dự báo đến năm 2020, Trung Quốc sẽ có khoảng 30 triệu nam giới có thể phải sống độc thân.

Việc đánh giá  hệ lụy của chính sách một con không hề đơn giản. Ở góc độ nào đó, việc nới lỏng chính sách một con của Chính phủ đạt "điểm cộng" về vấn đề quyền con người. Nhưng những giá trị nhân khẩu học mang lại cho xã hội  từ chính sách hạn chế sinh đẻ  thay vì để phát triển một cách tự nhiên  vẫn là một câu hỏi còn bỏ ngỏ. Dù sao đi chăng nữa, việc Trung Quốc sẽ phải đối mặt với dân số già trong tương lai gần là một thực tế và việc giải tỏa sức ép về quy định sinh con sẽ đưa tới một cơ cấu lực lượng lao động thích hợp để bù đắp cho sự già hóa dân số đang từng bước được hiện thực hóa.

Nguyễn Khang (Theo The Diplomat)