Thời gian qua, do tình hình dịch bệnh Covid-19 diễn biến phức tạp khiến nhiều doanh nghiệp, cơ sở kinh doanh trên địa bàn toàn quốc phải ngưng sản xuất hay sản xuất cầm chừng, cắt giảm nhân công hoặc tạm thời cho công nhân nghỉ việc luân phiên. Ðiều này làm người lao động bị mất việc làm, không có nguồn thu nhập, đời sống sinh hoạt hàng ngày gặp nhiều khó khăn. Mong muốn có một khoản chi tiêu trước mắt để trang trải cuộc sống nên người lao động đã đề nghị thanh toán trợ cấp BHXH một lần.

Theo thống kê của BHXH Việt Nam, số NLĐ nghỉ hưởng BHXH một lần đang có xu hướng gia tăng qua các năm. Giai đoạn 2016 - 2020, tốc độ tăng trung bình mỗi năm khoảng 9%. Đặc biệt, riêng trong ba tháng đầu năm 2021, số người lao động nhận BHXH một lần tiếp tục tăng nhanh, với 226.503 người, tăng hơn 20,5% so cùng kỳ năm 2020.

Thực tế cho thấy, có những trường hợp bất khả kháng, không còn sức lao động, không đủ khả năng đóng BHXH tiếp, nguyện vọng hưởng BHXH 1 lần của họ là hoàn toàn chính đáng, và các cơ quan chức năng có trách nhiệm đáp ứng nhu cầu đó. Mặc dù vậy, nếu phân tích và suy xét thấu đáo, với số đông, việc tiếp tục tham gia bảo hiểm để nhận lương hưu, tính kế lâu dài vẫn có nhiều cái lợi hơn là “gặt lúa non”, giải quyết vấn đề tình thế trước mắt.

Thế nhưng, dù đã được cơ quan BHXH tỉnh, huyện, thị xã giải thích, tư vấn nhiều lần về những thiệt thòi khi thanh toán BHXH một lần đồng nghĩa với việc mất đi cơ hội hưởng lương hưu, khi về già sẽ phụ thuộc vào con cháu và xã hội; nếu không may mắc bệnh sẽ không có thẻ BHYT, phải đối mặt với nguy cơ không thể chi trả nếu bệnh dài ngày… nhiều người lao động vẫn quyết định thanh toán BHXH một lần để sử dụng vào mục đích khác hoặc trang trải chi tiêu cho gia đình.

Việc người lao động ra khỏi hệ thống BHXH là thực trạng đáng quan tâm, không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của người lao động, mà còn ảnh hưởng đến mục tiêu, nỗ lực và quyết tâm của Chính phủ thực hiện an sinh xã hội cho toàn dân. Họ chưa hiểu được rằng nhận BHXH một lần chỉ có thể giải quyết nhu cầu kinh tế trước mắt, nhưng về lâu dài, sẽ rất thiệt thòi khi hết tuổi lao động.

Người lao động cần cân nhắc thật kỹ trước khi rời khỏi hệ thống BHXH

Ông Điều Bá Được - nguyên Trưởng Ban thực hiện chính sách BHXH, BHXH Việt Nam, người đã nhiều lần nói về câu chuyện nhận BHXH một lần đã khẳng định, đó là việc tước đi quyền hưởng lương hưu của mình. Cũng có người vì chưa hiểu nguyên tắc của quỹ BHXH, sợ nộp tiền bảo hiểm thì thế này thế kia, nhưng hiện nay càng ngày có nhiều người hiểu và có nhu cầu tham gia, thậm chí tham gia nhiều loại bảo hiểm để tương lai an toàn hơn. Trong số đó, tôi cho BHXH là trụ cột của an sinh xã hội.

Từ thực trạng gia tăng trợ cấp BHXH một lần và nhận diện một số nguyên nhân cơ bản hiện nay, là đơn vị tổ chức, triển khai thực hiện các chính sách BHXH ở địa phương, BHXH các tỉnh đã đánh giá một cách chi tiết về quá trình thực hiện quy định BHXH một lần cũng như những hạn chế bất cập đang còn tồn tại để có những giải pháp phù hợp với thực tiễn. Trong đó, việc tích cực thực hiện mở rộng mạng lưới thông tin, truyền thông; tư vấn, thông qua việc đưa ra ví dụ giả định, kèm theo bài toán đối chứng hết sức cụ thể để so sánh về quyền lợi giữa nhận BHXH một lần với tích lũy để hưởng lương hưu tác động đến tâm lý người lao động, giúp họ thấy rõ hơn lợi ích của việc tham gia BHXH được hưởng lương hưu hàng tháng khi về già; người lao động sẽ có một nguồn thu nhập ổn định để bảo đảm cuộc sống, được cấp thẻ BHYT; hàng năm được tăng lương theo quy định và được hưởng nhiều khoản khác từ Nhà nước...

Nhận BHXH một lần, người lao động “thiệt đơn, thiệt kép”

Trường hợp bà Nguyễn Thị Minh, sinh năm 1954, hiện đang ở Thanh Xuân, Hà Nội. Từ năm 1975 đến năm 1994, bà làm việc tại cửa hàng bách hóa huyện, đã được giải quyết trợ cấp thôi việc theo Quyết định số 176/HĐBT. Năm nay gần 70 tuổi nhưng ngoài số tiền ít ỏi tích luỹ được từ việc buôn bán trong thời gian có sức khoẻ thì bà không có một nguồn thu nào có thể hi vọng.

Không nguồn thu nhập ổn định, lại có thể gặp nhiều bất trắc về sức khỏe… là những rủi ro của người lao động tự do khi về già. Hiểu được điều đó, ông Bùi Minh Nhật (số nhà 142, Mai Hắc Đế, thành phố Kon Tum, tỉnh Kon Tum) sau khi dừng tham gia BHXH bắt buộc đã tiếp tục lựa chọn tham gia BHXH tự nguyện để cộng nối thời gian đóng BHXH để đủ điều kiện hưởng lương hưu và có thẻ BHYT chăm sóc sức khỏe khi về già.

Ông Nhật cho biết: “Trước đây tôi làm tự do, mãi gần 45 tuổi mới xin làm bảo vệ ở một trường mầm non và bắt đầu tham gia BHXH bắt buộc. Đầu năm 2021, tôi đủ 60 tuổi, nhưng thời gian tham gia BHXH mới chỉ được hơn 15 năm. Một số người khuyên tôi rút BHXH một lần, nhưng tôi nghĩ lấy BHXH một lần cũng chỉ trang trải cuộc sống trước mắt, lúc tôi không còn khả năng lao động thì trông chờ vào đâu. Con cháu có phận của con cháu, mà nó cũng đủ khó khăn rồi. Nên tôi đã quyết định tham gia BHXH tự nguyện thêm gần 5 năm để đủ điều kiện được nhận lương hưu và được cấp thẻ BHYT miễn phí trong suốt quá trình hưởng lương hưu”.

Tháng 4/2001, chị Phạm Thị Mai, sinh năm 1982, ở xã Cẩm Bình (huyện Cẩm Thủy, tỉnh Thanh Hoá) được Công ty 78, Binh đoàn 15, Bộ Quốc phòng đóng tại huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum, tuyển dụng làm công nhân. Sau 18 năm 4 tháng (cuối tháng 7/2019), chị Mai đã viết đơn xin nghỉ việc và trở về quê sinh sống. Về quê không có việc làm, chi phí sinh hoạt của gia đình tăng chị đã nghĩ ngay đến việc thanh toán BHXH giải quyết tình thế trước mắt. Chị Mai chia sẻ: “Do cuộc sống khó khăn, tôi đã thanh toán tiền, BHXH để lo cho cuộc sống hiện tại, số còn lại đầu tư vào buôn bán”.

Cũng như chị Phạm Thị Mai, hàng trăm lao động trên địa bàn huyện Cẩm Thủy mất việc, đến cơ quan BHXH huyện làm thủ tục để thanh toán BHXH một lần. Theo số liệu thống kê của BHXH huyện Cẩm Thủy, tính đến hết tháng 9/2021, huyện Cẩm Thủy có 899 người thanh toán BHXH một lần với tổng số tiền hơn 26 tỷ đồng. Bà Nguyễn Thị Hạnh, Giám đốc BHXH huyện Cẩm Thủy, cho biết: Việc thanh toán BHXH một lần là quyền lợi của người lao động. Tuy nhiên, khi người lao động đến làm thủ tục thanh toán, chúng tôi phải phối hợp với bộ phận chức năng tuyên truyền ý nghĩa của việc tiếp tục tham gia BHXH và vận động họ tham gia BHXH tự nguyện để sau này có lương hưu. Mặc dù cán bộ đã nỗ lực vận động, tuyên truyền “ở lại” với hệ thống BHXH, nhưng người lao động vẫn quyết thanh toán, khiến chúng tôi cảm thấy tiếc nuối thay”.

Theo thống kê của BHXH thị xã Nghi Sơn (Thanh Hoá), số lượng lao động nghỉ việc, hưởng BHXH một lần có xu hướng tăng lên nhanh. Năm 2020 có 1.468 người thanh toán BHXH một lần, nhưng mới chỉ 9 tháng năm 2021 đã có 2.069 người thanh toán. Ông Nguyễn Hùng Cường, Giám đốc BHXH thị xã Nghi Sơn, chia sẻ: Đơn vị luôn tư vấn cho người lao động tiếp tục tham gia BHXH từ khi tiếp nhận hồ sơ, xử lý đến lúc ban hành quyết định hưởng BHXH một lần, nhưng không phải lúc nào tư vấn cũng đạt được kết quả. Người lao động đưa ra nhiều lý do như: Còn phải chờ nhiều năm mới đến tuổi nghỉ hưu; cần tiền ngay để trang trải cuộc sống sau khi mất việc, nghỉ việc; ốm đau không có tiền chữa bệnh...

Theo báo cáo của BHXH tỉnh Thanh Hoá, tính đến 15/9/2021, trên địa bàn tỉnh có 19.486 người thanh toán BHXH một lần. Nhận định của BHXH tỉnh, từ nay đến cuối năm, số lượng người thanh toán BHXH một lần sẽ tăng lên do ảnh hưởng COVID-19, nhiều lao động phải nghỉ việc, không có tích lũy, họ cần một nguồn tài chính để trang trải cuộc sống.

Bà Đỗ Thị Dung, Trưởng Phòng Chế độ BHXH (BHXH tỉnh Thanh Hoá) cho biết: Việc người lao động ra khỏi hệ thống BHXH là thực trạng đáng quan tâm, bởi khi lựa chọn phương án thanh toán BHXH một lần, quyền lợi của người lao động sẽ bị hạn chế rất nhiều so với hưởng lương hưu. Người lao động sẽ không có thẻ BHYT và người thân không được hưởng tiền mai táng phí, tiền tử tuất khi người tham gia BHXH tử vong. Sau này, người lao động tham gia lại BHXH sẽ không được cộng nối thời gian đóng BHXH trước đó. Khoản tiền đóng vào quỹ BHXH được ví như “của để dành” của chính mình, nó không mất đi ngược lại vẫn được cơ quan BHXH quản lý và đầu tư tăng trưởng, người lao động có thể bảo lưu thời gian đóng BHXH để khi có điều kiện thì tiếp tục tham gia đóng BHXH hoặc BHXH tự nguyện với sự hỗ trợ của Nhà nước. Như vậy, khi người lao động nhận BHXH một lần sẽ rất thiệt thòi khi chưa đến tuổi nghỉ hưu dễ tiêu hết tiền dưỡng già. Để đến khi về già, không được hưởng hưu trí, họ phải phụ thuộc vào con cháu; nếu không may bị bệnh, không có thẻ BHYT, họ còn phải đối diện với nguy cơ không chi trả được chi phí khám, chữa bệnh và thời gian nằm viện dài ngày.

“Giữ chân” người lao động ở lại hệ thống BHXH

Đến BHXH thị xã Nghi Sơn làm thủ tục thanh toán BHXH một lần, sau 11 năm tham gia, anh Lê Văn Hòa, thôn 10, xã Ngọc Lĩnh (thị xã Nghi Sơn) dự kiến sử dụng số tiền hơn 86 triệu đồng vào việc kinh doanh tự do, sau khi nghỉ việc tại một doanh nghiệp ở TP Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, sau nhiều lần nghe tư vấn, thay vì chấm dứt, anh đã bảo lưu thời gian đóng BHXH. Anh Hòa chia sẻ: Ban đầu, do thiếu hiểu biết nên tôi quyết định làm thủ tục để thanh toán BHXH một lần. Sau khi được tư vấn, tôi đã suy nghĩ lại và bảo lưu kết quả đóng BHXH để sau này tìm công việc mới tham gia đóng nối tiếp hoặc tham gia BHXH tự nguyện.

Bà Đỗ Thị Dung, Trưởng Phòng Chế độ BHXH, cho rằng: Công tác tư vấn cho người lao động rất quan trọng, để họ thấy được lợi ích, vui vẻ tham gia BHXH tự nguyện để không bị gián đoạn thời gian đóng BHXH. Người lao động sẽ tham gia và quyết định ở lại với hệ thống BHXH khi thấy rõ quyền lợi của mình sau này. Bên cạnh việc điều chỉnh các quy định hiện hành, việc hoàn thiện các chính sách BHXH tự nguyện được đánh giá cần thiết để giữ người lao động ở lại hệ thống BHXH, thực hiện an sinh xã hội.

Hiện nay, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội đã đề xuất nhiều thay đổi, như giảm thời gian đóng BHXH để hưởng lương hưu, hay siết chặt các quy định hưởng BHXH một lần. Liên quan đến vấn đề này, ông Nguyễn Hùng Cường, Giám đốc BHXH thị xã Nghi Sơn, chia sẻ quan điểm: Trường hợp nếu người lao động có nhu cầu hưởng BHXH một lần thì vẫn giải quyết theo các mức đã đóng góp, nhưng nên chỉ cho rút phần người lao động đóng và còn số tiền BHXH doanh nghiệp đóng nên giữ lại để người lao động hưởng hưu trí. Bởi hiện nay, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội cũng có dự thảo đề xuất giảm dần số năm đóng BHXH tối thiểu để được hưởng chế độ hưu trí từ 20 năm xuống còn 15 năm, hướng tới còn 10 năm...

Đồng quan điểm với ông Nguyễn Hùng Cường, bà Nguyễn Thị Hạnh, Giám đốc BHXH huyện Cẩm Thủy, chia sẻ: Việc thắt chặt các quy định, điều kiện thanh toán BHXH một lần là nhằm bảo đảm cho người tham gia BHXH có lương hưu sau khi hết tuổi lao động. Tuy nhiên, khi thực hiện cần phải có lộ trình cụ thể, rõ ràng, thậm chí sẽ vừa làm vừa điều chỉnh để phù hợp với tình hình thực tế và có những giải pháp.

“Hiện nay BHXH tỉnh đang nỗ lực giải quyết hồ sơ, đơn giản hóa thủ tục, đa dạng hình thức nộp hồ sơ; tăng cường giao dịch điện tử, ứng dụng công nghệ thông tin, làm thêm giờ để kịp thời đưa các chính sách hỗ trợ theo Nghị quyết 68/NQ-CP của Chính phủ đến người lao động gặp khó khăn do đại dịch COVID-19. Qua đó, sẽ hạn chế được một phần người lao động thanh toán BHXH một lần. Về lâu dài, để giữ người lao động ở lại với hệ thống BHXH, BHXH tỉnh đã và đang chỉ đạo BHXH huyện, thị xã, thành phố đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức người lao động về ý nghĩa của việc ở lại hệ thống BHXH. Để thực hiện được điều này không thể mình ngành BHXH “đơn phương, độc mã” mà cần sự vào cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị. Bà Đỗ Thị Dung, Trưởng phòng Chế độ BHXH tỉnh cho biết thêm.

Bên cạnh việc không được nhận lương hưu, người lao động còn không được cấp thẻ BHYT miễn phí; thân nhân không được hưởng chế độ tử tuất khi không may người lao động qua đời. Ngược lại, khi đã nhận BHXH 1 lần, nếu tham gia lại BHXH, người đó sẽ không được cộng nối thời gian đã đóng BHXH trước đó.

Cộng tất cả lợi ích nếu cùng thời gian đóng BHXH, việc nhận lương hưu sẽ giúp người lao động đạt được giá trị hơn nhận BHXH 1 lần hàng trăm triệu đồng.

Ngoài ra, nhiều chính sách cũng khuyến khích người lao động tham gia BHXH lâu dài, như: Nhà nước đã có 17 lần tăng lương hưu kể từ năm 2003 đến nay; Bộ LĐ-TB-XH đang kiến nghị nới điều kiện để hưởng lưu hưu, cụ thể, chỉ cần đóng BHXH 10-15 năm là có thể được nhận lương hưu.

Có thể nói, về bản chất, BHXH là kế lâu dài, chỗ dựa vững chắc cho người lao động khi về già, giảm gánh nặng chi phí bệnh tật, giảm chi phí lo toan, thăm nuôi từ người thân, xã hội.