Đổi mới, phát triển BHXH đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới

Nếu như trước đây BHXH chỉ áp dụng cho cán bộ, công nhân làm việc trong khu vực Nhà nước và lực lượng vũ trang, khi thực hiện Bộ Luật Lao động, tất cả những người lao động làm công ăn lương trong các đơn vị thuộc mọi thành phần kinh tế đều là đối tượng tham gia BHXH. Quỹ BHXH từ chỗ chủ yếu do ngân sách nhà nước đảm bảo, thì theo cơ chế mới, đây là Quỹ độc lập với ngân sách, tự hạch toán bằng sự đóng góp của chủ sử dụng lao động, người lao động, được Nhà nước bảo trợ. Quỹ BHXH theo nguyên tắc đóng - hưởng, với 05 chế độ, ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, hưu trí và tử tuất.

Quỹ BHXH được hạch toán độc lập và chia sẻ giữa những người tham gia BHXH với mục tiêu góp phần thực hiện An sinh xã hội, bảo đảm mối tương quan hợp lý giữa các đối tượng tham gia và ở các thời kỳ khác nhau, hài hòa các chính sách kinh tế với chính sách xã hội…Từ nền tảng định hướng chính trị đó, Bộ luật Lao động năm 2012 và Hiến pháp năm 2013 tiếp tục có những quy định mới về BHXH. Tại Điều 34 Hiến pháp 2013 khẳng định“Công dân có quyền được bảo đảm an sinh xã hội”, tại Điều 59 “Nhà nước tạo bình đẳng về cơ hội để công dân thụ hưởng phúc lợi xã hội, phát triển hệ thống An sinh xã hội...”.

Hiện thực hóa Hiến pháp 2013, ngày 20/11/2014, tại Kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XIII đã thông qua Luật BHXH Sửa đổi, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2016. Việc sửa đổi Luật BHXH đã cơ bản đáp ứng mục tiêu đổi mới căn bản, toàn diện pháp luật về BHXH nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển hệ thống An sinh xã hội phù hợp với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập quốc tế trong tình hình mới. Mở rộng diện bao phủ BHXH tới đông đảo người lao động nhằm đạt được mục tiêu “BHXH cho mọi người lao động” theo tinh thần Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ IX, X, XIKhắc phục những tồn tại, hạn chế trong chính sách, pháp luật BHXH hiện hành và nhằm tháo gỡ những khó khăn, bất cập trong tổ chức thực hiện, tiến tới BHXH cho mọi người lao động, Luật BHXH Sửa đổi đã có thêm nhiều quy định với những mục tiêu cụ thể:

Một là, mở rộng diện bao phủ BHXH

Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 22/11/2012, Bộ Chính trị ban hành về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác BHXH, BHYT giai đoạn 2012-2020, xác định mục tiêu đến năm 2020 có khoảng 50% lực lượng lao động tham gia BHXH (tương đương khoảng 28 triệu người, trong đó có 25 triệu người tham gia BHXH bắt buộc và 03 triệu người tham gia BHXH tự nguyện).

Để cụ thể hóa Nghị quyết của Bộ Chính trị, Luật BHXH Sửa đổi đã bổ sung một số nhóm đối tượng thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc như: người lao động làm việc theo mùa vụ, hợp đồng lao động từ 01 đến dưới 03 tháng, người lao động là công dân nước ngoài vào làm việc tại Việt Nam có giấy phép lao động được cơ quan thẩm quyền của Việt Nam cấp, cán bộ không chuyên trách ở cấp xã; mở rộng chính sách đối với người tham gia BHXH tự nguyện như bỏ quy định giới hạn trần tuổi tham gia BHXH tự nguyện, bỏ quy định mức sàn thu nhập tối thiểu làm căn cứ đóng BHXH tự nguyện để phù hợp với khả năng tham gia của người dân và Nhà nước có chính sách hỗ trợ người tham gia BHXH tự nguyện...

Hai là, sửa đổi một số nội dung về các chế độ BHXH theo hướng vừa bảo đảm quyền lợi cho người lao động, từng bước thực hiện nguyên tắc cân bằng đóng – hưởng

Nhằm cải thiện mức hưởng, nâng cao đời sống cho người nghỉ hưu, Luật BHXH Sửa đổi, bổ sung chế độ bảo hiểm hưu trí bổ sung. Đây là chính sách BHXH mang tính chất tự nguyện, bổ sung cho chế độ hưu trí trong BHXH bắt buộc, cơ chế tạo lập Quỹ từ sự đóng góp của người lao động và người sử dụng lao động dưới hình thức tài khoản tiết kiệm cá nhân, được bảo toàn và tích lũy thông qua hoạt động đầu tư theo quy định của pháp luật. Bên cạnh đó, trong từng chế độ BHXH như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hưu trí, tử tuất… đều có những quy định mới có lợi cho người lao động.

Ba là, sửa đổi, bổ sung các quy định nhằm đổi mới phương thức và tổ chức thực hiện chính sách BHXH

Nguyên tắc BHXH được Luật BHXH Sửa đổi quy định rõ, việc thực hiện BHXH phải đơn giản, dễ dàng, thuận tiện, bảo đảm kịp thời và đầy đủ quyền lợi của người tham gia BHXH. Luật quy định việc hiện đại hóa trong quản lý BHXH, khuyến khích đầu tư phát triển công nghệ và phương tiện kỹ thuật tiên tiến để quản lý, thực hiện BHXH; đến năm 2020, hoàn thành việc xây dựng và vận hành cơ sở dữ liệu điện tử về quản lý BHXH trong cả nước. Theo đó, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin vào quản lý, chuyên môn hóa, chuyên nghiệp hóa nghiệp vụ, tiến tới giảm con người và chi phí quản lý hệ thống BHXH, giảm thiểu các thủ tục hành chính cho doanh nghiệp, người lao động.

Luật BHXH mới cũng quy định xây dựng và hoàn thiện các quy chế về đầu tư Quỹ BHXH để đảm bảo tính hiệu quả, linh hoạt trong hoạt động đầu tư; tăng cường việc giao quyền và trách nhiệm cho đơn vị, tổ chức thực hiện đầu tư; các khoản đầu tư phải đảm bảo được nguyên tắc về bảo toàn và tăng trưởng Quỹ BHXH, đa dạng hóa các hình thức đầu tư nhưng vẫn đảm bảo tính an toàn.

Đặc biệt, Luật BHXH Sửa đổi đặt ra yêu cầu phải đẩy nhanh các giao dịch điện tử trong việc kê khai, thay đổi danh sách lao động, đề nghị giải quyết hưởng các chế độ BHXH; phấn đấu đến năm 2020, hoàn thành triển khai phương pháp quản lý theo thẻ BHXH điện tử.

Bốn là, tăng thẩm quyền, bổ sung chức năng, nhiệm vụ cho cơ quan tổ chức thực hiện

Luật BHXH Sửa đổi quy định cơ quan BHXH là cơ quan nhà nước có chức năng thực hiện chế độ, chính sách BHXH, quản lý và sử dụng các Quỹ BHXH, BHYT, BHTN; thanh tra việc đóng BHXH, BHYT, BHTN và các nhiệm vụ khác theo quy định của Luật và hướng dẫn của Chính phủ.

Thực tế cho thấy, tình trạng nợ đọng, trốn đóng BHXH của nhiều doanh nghiệp khá phổ biến. Không ít trường hợp khi cơ quan BHXH ra quyết định xử lý hành chính thì doanh nghiệp chấp nhận nộp phạt, nhưng tiếp tục nợ đọng, trốn đóng. Dù đã sử dụng tới giải pháp khởi kiện nhưng thủ tục rất phức tạp và không phải khi nào cũng đạt được kết quả. Vì thế, Luật BHXH Sửa đổi tăng thẩm quyền cho cơ quan BHXH được thanh tra chuyên ngành việc đóng BHXH, BHYT, BHTN và xử lý vi phạm hoặc kiến nghị với cơ quan nhà nước có thẩm quyền để xử lý vi phạm. Đồng thời, tăng chế tài xử lý đối với hành vi vi phạm quy định về đóng BHXH sẽ góp phần hạn chế tình trạng vi phạm pháp luật về BHXH, BHYT.

Những vấn đề cấp thiết đang đặt ra

Những định hướng mới của Đảng về bảo đảm An sinh xã hội, nhất là xây dựng, phát triển hệ thống BHXH trong tình hình mới cùng với việc hoàn thiện pháp luật BHXH, BHYT đang mang đến những thời cơ, vận hội mới đối với BHXH Việt Nam, đồng thời, cũng đặt ra những khó khăn, thách thức rất lớn. Có thể thấy những quy định mới của Luật BHXH Sửa đổi tổ chức thực hiện tốt sẽ khắc phục cơ bản những hạn chế, bất cập trong thời gian qua, tiếp cận một cách đầy đủ hơn BHXH của khu vực và thế giới trong quá trình hội nhập quốc tế và đáp ứng tốt hơn quyền được tham gia, quyền được thụ hưởng BHXH của người dân vì mục tiêu bảo đảm An sinh xã hội cho mọi công dân. Tuy nhiên, do phạm vi điều chỉnh, đối tượng tác động rất lớn, việc triển khai những quy định mới, tiến bộ này dự báo sẽ gặp phải những khó khăn, vấn đề đặt ra, cần lường trước để có giải pháp khắc phục, tháo gỡ, đưa Luật BHXH Sửa đổi thực sự đi vào cuộc sống.

Thứ nhất, về quy định mở rộng diện bao phủ BHXH: Với tỷ lệ trên 90% doanh nghiệp vừa và nhỏ, có thể nói quy định đối tượng có hợp đồng lao động từ 01 đến dưới 03 tháng tham gia BHXH bắt buộc sẽ góp phần đẩy nhanh tỷ lệ bao phủ BHXH. Tuy nhiên, vấn đề ở đây là nếu không có hạ tầng công nghệ thông tin tốt và cơ sở dữ liệu được quản lý đồng bộ, sẽ rất khó quản lý.

Việc mở rộng đối tượng tham gia BHXH tự nguyện ở khu vực lao động phi chính thức cũng còn nhiều vấn đề cần làm rõ như quy định mức hỗ trợ của Nhà nước, đặc biệt, khi đời sống của người dân còn khó khăn thì việc vận động họ tham gia BHXH tự nguyện để bảo đảm An sinh xã hội khi về già sẽ thực sự là một bài toán khó.

Thứ hai, việc thực hiện các quy định sửa đổi, bổ sung nhằm bảo đảm cân bằng đóng – hưởng BHXHThực tế hiện nay, chế độ hưu trí của chúng ta vẫn đang được Nhà nước bao cấp một phần. Theo tính toán của các chuyên gia, với mức đóng như hiện nay và khoảng thời gian đóng vào Quỹ hưu trí là 25 năm với nữ và 30 năm với nam thì chỉ đủ để chi trả lương hưu cho người đó trong khoảng hơn 08 năm. Như vậy, với tuổi thọ trung bình của người Việt Nam hiện nay là 73, Nhà nước sẽ phải bù chi cho người lao động lớn. Việc điều chỉnh chế độ chính sách nhằm cân bằng đóng – hưởng về lâu dài là tất yếu và có cần định hướng tuyên truyền, giải thích và có lộ trình thực hiện Luật BHXH, tiến tới mức tiền lương làm căn cứ đóng BHXH là mức thu nhập thực tế của người lao động vào năm 2018 thì khoản lương hưu mà người lao động được nhận sẽ không còn khoảng cách quá xa so với mức thu nhập thực tế trước khi nghỉ hưu.

Thứ ba, quy định về việc thu hẹp đối tượng hưởng trợ cấp BHXH một lần nhằm bảo đảm An sinh xã hội về lâu dài cho người lao động, nhưng vừa qua đã gặp trở ngại khi một bộ phận nhỏ người lao động chưa đồng tình, muốn được nhận ngay khoản trợ cấp để trang trải cho cuộc sống trước mắt.

Số liệu thống kê cho thấy, bình quân trong giai đoạn 2007-2012, trong tổng số người được giải quyết chế độ hưu trí thì có khoảng 80% giải quyết hưởng BHXH một lần, chỉ có khoảng 20% hưởng lương hưu hàng tháng, điều này đồng nghĩa với việc có tới 80% người tham gia BHXH không hướng tới mục tiêu An sinh xã hội khi về già. Xét tổng thể về chính sách, nhận lương hưu hàng tháng có nhiều mặt lợi hơn so với nhận BHXH một lần vì ngoài lương hưu, người lao động còn được nhận BHYT và khi chết thân nhân còn được hưởng tiền mai táng và trợ cấp tuất. Việc nhận BHXH một lần chỉ đáp ứng nhu cầu trước mắt khi người lao động khó khăn không thể vượt qua được như bị bệnh hiểm nghèo hoặc đi định cư ở nước ngoài không có cơ hội để đóng tiếp BHXH trong nước.

Tuy nhiên, vừa qua, thể theo nguyện vọng của một bộ phận người lao động có khó khăn về kinh tế và có nguyện vọng được nhận BHXH một lần theo quy định hiện hành, Quốc hội đã thống nhất thông qua Nghị quyết về việc cho phép người lao động sau một năm nghỉ việc hoặc không tham gia BHXH tự nguyện mà có nguyện vọng thì được lựa chọn nhận BHXH một lần. Về lâu dài, cần nghiên cứu, bổ sung quy định về mức hưởng trợ cấp BHXH một lần cho phù hợp với mức đóng và tỷ lệ đóng BHXH của người lao động; đồng thời, cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền để người lao động nhận thức rõ hơn về tính ưu việt của việc hưởng lương hưu và tiếp tục tham gia BHXH để có cơ hội được hưởng lương hưu với nhiều quyền lợi hơn, đảm bảo an sinh bền vững hơn đối với người lao động, gia đình và xã hội.

Thứ tư, để hiện đại hóa quản lý BHXH theo yêu cầu tại Luật BHXH Sửa đổi nhằm đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ ngày càng tăng khi hiện thực hóa mục tiêu “BHXH cho mọi người lao động, BHYT toàn dân”, trước mắt là hoàn thành mục tiêu “50% lao động tham gia BHXH, 80% người dân có thẻ BHYT vào năm 2020” theo tinh thần Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 22/11/2012 của Bộ Chính trị. Cùng với đó, Chiến lược phát triển Ngành BHXH đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030 của Chính phủ cũng đề ra việc chăm lo hệ thống hạ tầng công nghệ thông tin nhằm đáp ứng tốt hơn yêu cầu quản lý.

Giải pháp thực thi đưa Luật BHXH Sửa đổi đi vào cuộc sống

Luật BHXH Sửa đổi có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2016, những công việc cần chuẩn bị để việc tổ chức thực hiện Luật từ nay đến đó còn hết sức bộn bề, đòi hỏi sự nỗ lực của các cấp, ngành và sự cộng tác của mọi người dân, đặc biệt là BHXH Việt Nam với vai trò là đơn vị trực tiếp tổ chức thực hiện chính sách, cần tập trung vào một số nhiệm vụ trọng tâm sau:

Thứ nhất, tích cực tham gia xây dựng các văn bản hướng dẫn thi hành Luật

Chủ động phối hợp với Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội và các Bộ, ngành liên quan trong việc xây dựng các văn bản hướng dẫn thi hành Luật BHXH. Trước mắt, khẩn trương rà soát các quy định, quy trình nghiệp vụ để xây dựng, ban hành mới các quy trình nghiệp vụ cho phù hợp với quy định mới của Luật, chú trọng đến các yêu cầu về cải cách thủ tục hành chính; tổ chức tập huấn, quán triệt nội dung Luật và các quy định về hồ sơ và quy trình nghiệp vụ của Ngành phục vụ cho việc thực hiện Luật, đảm bảo tất cả mọi việc đều phải sẵn sàng trước ngày 01/01/2016.

Thứ hai, đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến chính sách, pháp luật BHXH đến mọi người lao động

Thực tiễn cho thấy, để một đạo luật đi vào cuộc sống, công tác tuyên truyền có ý nghĩa hết sức quan trọng. Vì vậy, BHXH Việt Nam và BHXH các cấp tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các Bộ, ban, ngành ở Trung ương và cấp ủy, chính quyền, đoàn thể ở địa phương tập trung tuyên truyền chính sách, pháp luật BHXH một cách toàn diện, sâu sắc và đồng bộ hơn; đổi mới công tác tuyên truyền, với nội dung và hình thức đa dạng, phong phú, phù hợp với tính đặc thù về dân trí, dân tộc, tôn giáo và các yếu tố vùng miền; chú trọng vai trò, ảnh hưởng của các già làng, trưởng bản, chức sắc tôn giáo và những người có uy tín trong cộng đồng dân cư; phát huy hiệu quả tuyên truyền chính sách, pháp luật trên các phương tiện thông tin đại chúng thông qua thực hiện các chuyên trang, chuyên mục, các tin, bài, phóng sự; đẩy mạnh hoạt động tuyên truyền trên Báo BHXH, Tạp chí BHXH, Trang tin điện tử của BHXH Việt Nam và BHXH các tỉnh, thành phố trong cả nước. Nội dung tuyên truyền cần đặc biệt chú trọng mục tiêu An sinh xã hội lâu dài của Luật BHXH Sửa đổi thông qua những quy định về mở rộng đối tượng tham gia BHXH, những ưu việt của chế độ dài hạn so với chế độ BHXH một lần, những điểm mới liên quan đến quyền lợi, trách nhiệm của các bên liên quan đến việc thực hiện Luật BHXH.

Thứ ba, tiếp tục rà soát, đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động nghiệp vụ BHXH

Thường xuyên rà soát các quy định của Ngành về hồ sơ và quy trình nghiệp vụ, cắt giảm những thủ tục, biểu mẫu, các tiêu chí không cần thiết, rút ngắn quy trình thực hiện nghiệp vụ hướng tập trung vào hậu kiểm để vừa đáp ứng được yêu cầu quản lý, vừa giảm thiểu chi phí, thời gian thực hiện thủ tục và tạo điều kiện thuận lợi tối đa cho người tham gia và hưởng chính sách BHXH. Trước mắt, đẩy nhanh tiến độ ứng dụng giao dịch điện tử trong thực hiện thủ tục hành chính về BHXH để giảm thời gian giao dịch của các doanh nghiệp, phấn đấu đến hết năm 2015 giảm xuống còn 49,5 giờ cho các giao dịch của doanh nghiệp với cơ quan BHXH; tổ chức tiếp nhận và trả kết quả thủ tục hành chính trực tiếp tại doanh nghiệp hoặc thông qua dịch vụ bưu điện.

Tập trung rà soát, bổ sung các tiêu chí quản lý, cấp mã định danh cho cá nhân và đơn vị, xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu tập trung để quản lý, khai thác trong toàn hệ thống. Thí điểm triển khai phần mềm quản lý tổng thể các hoạt động nghiệp vụ của Ngành tại một số BHXH tỉnh, thành phố từ nay đến hết năm 2015, từ kết quả đó, rút kinh nghiệm để triển khai rộng khắp tại BHXH 63 tỉnh, thành phố từ ngày 01/01/2016. Đẩy nhanh tiến độ triển khai ứng dụng chữ ký số và triển khai giao dịch điện tử để đáp ứng yêu cầu cải cách thủ tục hành chính. Phối hợp với Tổng cục Thuế trong việc trao đổi thông tin, mã số thuế và thống nhất việc doanh nghiệp dùng chữ ký số chung để giao dịch; chuẩn bị các điều kiện để sử dụng chung một mã số doanh nghiệp trong đăng ký doanh nghiệp, khai thuế và khai BHXH.

Thứ tư, kiện toàn bộ máy tổ chức và chức năng, nhiệm vụ của Ngành theo quy định của Luật BHXH Sửa đổi

Xây dựng hệ thống chức danh tiêu chuẩn, vị trí việc làm, trên cơ sở đó, đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ cho phù hợp với vị trí việc làm và là căn cứ để phân công nhiệm vụ, đánh giá việc thực thi công vụ; đổi mới phương thức đánh giá, bổ nhiệm cán bộ quản lý bảo đảm minh bạch, khách quan; định kỳ hoặc đột xuất kiểm tra việc thực thi nhiệm vụ của cán bộ, viên chức ở cơ sở để chấn chỉnh kịp thời những sai sót nghiệp vụ và xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm. Chuẩn bị đội ngũ cán bộ, công chức có đủ năng lực, trình độ chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp, đảm nhiệm thực hiện nhiệm vụ, tăng cường công tác giáo dục đạo đức công vụ cho đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức, nâng cao chất lượng phục vụ; góp phần tích cực vào sự nghiệp bảo đảm An sinh xã hội./.

TS. Nguyễn Thị Minh

Bí thư BCS Đảng, Thứ trưởng, Tổng Giám đốc BHXH Việt Nam