- PV: Xin ông cho biết nhóm đối tượng mục tiêu đầu tiên cho việc mở rộng BHXH?

+ Ông Nuno Meira Simoes Cunha: Nhóm mục tiêu đầu tiên mở rộng đối tượng tham gia BHXH là tất cả những người đã ký hợp đồng lao động trong khu vực lao động chính thức nhưng chưa đăng ký với hệ thống BHXH. Hiện tại, họ chiếm 40%. Đó là một mục tiêu có thể đạt được vì những người này biết rằng họ có thu nhập thường xuyên. Chúng ta không thể đảm bảo áp dụng được cho tất cả vì điều đó không hề đơn giản. Nhưng chúng ta có thể áp dụng cho hầu hết những người trong số họ.

- PV: Hiện tỷ lệ đóng góp 22% của bên thuê lao động được các DN cho rằng quá cao. Ông bình luận gì về điều này?

+  Ông Nuno Meira Simoes Cunha: Về cơ bản, tỷ lệ đóng góp của các bạn đang ở mức của một nước công nghiệp hoá, nhưng điều đó không có ý nghĩa gì nhiều đối với những người sử dụng lao động. Về nguyên tắc, chi phí lao động là cố định ở tất cả các quốc gia. Vì vậy, những gì nên đàm phán chính là chi phí của NLĐ đối với người sử dụng lao động. Một phần của tổng chi phí chính là đóng góp ASXH. Nếu đóng góp BHXH thấp, tiền lương sẽ cao hơn. Trái lại, nếu mức lương thấp thì mức đóng góp có thể cao hơn. Vì vậy, thông thường chính NLĐ phải trả tiền ngay cả khi điều đó không phải là sự chia tách chính thức. Nếu người sử dụng lao động đóng góp nhiều thì mức lương của NLĐ sẽ giảm.

Vì vậy, không chỉ tôi mà nhiều người nghĩ rằng: về lâu về dài, sự đóng góp của người sử dụng lao động về cơ bản là do NLĐ. Nếu bạn tham gia vào thị trường với tư cách là một người sử dụng lao động, bạn sẽ phải đối mặt với một mức lương cố định hoặc một mức lương không thể thương lượng, và tất nhiên điều này sẽ tạo ra một sự khác biệt. Tuy nhiên, khi bạn trở thành một phần của quá trình đàm phán, bạn phải đảm bảo rằng khoản tiền đóng góp này được nhập vào gói thanh toán bù trừ của bạn và bạn thương lượng toàn bộ gói.

- PV: Dựa trên các kinh nghiệm quốc tế, ông có lời khuyên gì cho Việt Nam trong việc mở rộng mức độ bao phủ của BHXH?

+ Ông Nuno Meira Simoes Cunha: Bạn không thể kỳ vọng rằng mọi người sẽ đóng góp tự nguyện. Đối với người sử dụng lao động, việc đóng góp có vẻ như là một khoản chi phí kinh doanh. Và đối với NLĐ, đóng góp là cái gì đó làm giảm số tiền thu nhập mà họ có thể mang về nhà. Nhiều người không thấy sự cần thiết và cấp bách của hệ thống hưu trí trừ khi họ già yếu hoặc ốm đau. Thậm chí, có cả sự thông đồng giữa người sử dụng lao động và NLĐ. Vì thế, chúng ta có thể nghe thấy những câu nói như: "đừng báo cáo, đừng đăng ký với tổ chức BHXH, và tôi sẽ kiếm được nhiều tiền hơn"...

Vì vậy, những gì cần làm là thực thi. Nếu luật pháp nói rằng bạn phải đóng góp, luật pháp phải được thi hành. Và Chính phủ phải hành động. Chúng ta cần tăng số lượng thanh tra ASXH, thanh tra BHXH và họ cần được giao thẩm quyền để có thể thi hành pháp luật. Trong luật của Việt Nam, người sử dụng lao động có thể trì hoãn thanh toán trong 01 tháng. Sau đó từ 02 đến 03 tháng, nếu họ vẫn không đóng góp, hệ thống BHXH có thể quyết định đưa họ ra tòa án. Tòa án sẽ yêu cầu họ hoàn thành việc đóng góp. Nếu không đóng góp, họ sẽ phải đóng cửa công ty. Vì vậy, nếu luật pháp không nghiêm thì sẽ không có tác dụng. Tôi biết điều này nghe có vẻ nặng nề. Nhưng luật đã ban hành thì luật phải được thực thi.

- PV: Để ổn định quỹ BHXH, Việt Nam nên làm gì thưa ông?

+ Ông Nuno Meira Simoes Cunha: Việt Nam có tỷ lệ thay thế là 75% tương đối cao, nhưng điều này còn phụ thuộc vào cách bạn xác định mức lương của bạn. Con người thường có xu hướng nghĩ rằng mức lương hưu họ được huởng sau nhiều năm đóng BHXH là thấp. Trường hợp này cũng xảy ra ở nhiều nước trong khu vực. Con người thường quên mất rằng họ chỉ được nhận một tỷ lệ nhất định trên mức lương họ đóng BHXH. Nếu không tính đủ các khoản tính vào lương đóng góp BHXH, thì phần lương hưu họ nhận được chắc chắn thấp hơn mức họ mong muốn. Nếu đóng BHXH trên cơ sở tổng thu nhập đầy đủ thì lương hưu sẽ tăng. Do vậy, tôi cho rằng vẫn có thể cải thiện tình hình tài chính của quỹ BHXH, tất nhiên điều đó không dễ dàng. Dù sao thì quốc gia cũng phải đưa ra một phương án đảm bảo tính cân đối của quỹ trong dài hạn. 

Có lẽ Việt Nam nên cân nhắc việc thực hiện các can thiệp về phía đóng góp và về mức độ hưởng lợi từ quỹ. Hầu hết các chương trình ASXH non trẻ trên thế giới đều bắt đầu bằng các cách thức thông thoáng (“công thức hào phóng”). Điều này là tốt bởi vì những người nghỉ hưu đầu tiên là những người có thời gian làm việc rất ngắn. Vì vậy, họ cần một tỷ lệ thay thế cao hơn. Nếu thời gian làm việc dài hơn, bạn có mức lương trung bình cao hơn, và dự kiến bạn sẽ làm việc lâu dài hơn. Và bạn được hưởng một tỷ lệ thay thế thấp hơn để sau đó bạn có thể làm giảm nó từ từ.

Tôi nghĩ rằng Việt Nam sẽ gặp một số hạn chế trong việc đảm bảo mọi người đóng góp trong khu vực phi chính thức nhưng một số người trong số họ có thể đóng góp và chính phủ nên yêu cầu họ đóng góp. Hệ thống BHXH ở Việt Nam cho thấy điều đó có thể thực hiện được.

- PV: Ông có thể chia sẻ kinh nghiệm quốc tế trong việc cân đối quỹ BHXH?

+ Ông Nuno Meira Simoes Cunha: Mỗi quốc gia có các biện pháp riêng của mình, và nâng cao tuổi nghỉ hưu là một trong những biện pháp phổ biến. Chúng tôi nghĩ rằng, giảm mức độ lợi ích cũng là một cách để ổn định hệ thống trong việc giải quyết các thách thức già hóa dân số. Nhưng thông thường, già hóa dân số chỉ là cái cớ để giảm các lợi ích. Mọi người không có khả năng chi nhiều hơn và bằng cách nào đó họ phải quyết định rằng họ không thể chi tiêu nhiều hơn. Có ba cách để cân bằng quỹ: tăng tỷ lệ đóng góp hoặc thuế, giảm lợi ích, và tăng tuổi nghỉ hưu.

Nói chung, tăng tuổi nghỉ hưu không phải là một giải pháp dễ thực hiện. Nhưng giải pháp này vẫn dễ hơn việc giảm các mức trợ cấp, bởi vì mọi người không nhất thiết nhìn thấy thu nhập của họ giảm đáng kể và những gì họ biết là họ phải làm việc thêm một hoặc hai năm nữa. Và nếu bạn được thông báo trước 10 năm thì bạn sẽ luôn sẵn sàng cho việc đó. Tôi nghĩ rằng đó là biện pháp tốt hơn.

- PV: Xin cảm ơn ông!