Trong những năm qua, nhờ có chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH), hàng triệu người khi hết tuổi lao động được hưởng lương hưu hằng tháng, người về hưu còn được hưởng các dịch vụ chăm sóc y tế thông qua việc quỹ BHXH bảo đảm mua và cấp phát thẻ bảo hiểm y tế... Tuy nhiên, một bộ phận lớn người lao động (NLĐ) vẫn đang lựa chọn hưởng BHXH một lần, dẫn tới những thách thức trong bảo đảm các mục tiêu chính sách BHXH đặt ra, thực trạng này đòi hỏi cần có sự xem xét, nhìn nhận, đánh giá một cách khách quan để từ đó có được những giải pháp phù hợp.

Thực trạng BHXH một lần...

Hiện nay, chính sách BHXH một lần được quy định tại Ðiều 60 Luật BHXH năm 2014 và Nghị quyết số 93/2015/QH13 ngày 22-6-2015 của Quốc hội về việc thực hiện chính sách BHXH một lần đối với NLÐ. Theo đó, NLÐ có yêu cầu được hưởng BHXH một lần nếu thuộc một trong các trường hợp: Ðủ tuổi hưởng lương hưu theo quy định mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH và không tiếp tục tham gia BHXH tự nguyện; ra nước ngoài để định cư; người đang bị mắc một trong những bệnh nguy hiểm đến tính mạng như ung thư, bại liệt, xơ gan cổ trướng, phong, lao nặng, nhiễm HIV đã chuyển sang giai đoạn AIDS và những bệnh khác theo quy định của Bộ Y tế.

Ðiều 1 Nghị quyết số 93/2015/QH13 ngày 22-6-2015 của Quốc hội về việc thực hiện chính sách BHXH một lần đối với NLÐ quy định: Trường hợp NLÐ tham gia BHXH bắt buộc sau một năm nghỉ việc, người tham gia BHXH tự nguyện sau một năm không tiếp tục đóng BHXH mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH khi có yêu cầu thì được nhận BHXH một lần. Mức hưởng BHXH một lần đối với người tham gia BHXH bắt buộc được tính theo số năm đã đóng BHXH, cứ mỗi năm được tính bằng 1,5 tháng mức bình quân tiền lương tháng đóng BHXH cho những năm đóng trước năm 2014; bằng hai tháng mức bình quân tiền lương tháng đóng BHXH cho những năm đóng từ năm 2014 trở đi.

Có thể thấy, giai đoạn từ 2016 đến nay, mặc dù Luật BHXH năm 2014 tiếp tục hạn chế đối tượng hưởng BHXH một lần bằng việc không bao gồm cả đối tượng NLÐ "sau một năm nghỉ việc mà không tiếp tục tham gia BHXH"; tuy nhiên ngay sau đó, bằng Nghị quyết số 93/2015/QH13, Quốc hội đã cho phép thực hiện trở lại việc chi trả BHXH một lần đối với trường hợp NLÐ sau một năm nghỉ việc mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH.

Những quy định của pháp luật nêu trên là tiền đề, dẫn tới thực trạng thực hiện chính sách BHXH một lần thời gian qua được cho rằng là khá thông thoáng và thuận lợi; phản ánh ở số đối tượng thụ hưởng chính sách liên tục tăng cao, đặt ra những thách thức trong việc mở rộng độ bao phủ BHXH, bảo đảm an ninh thu nhập cho NLÐ khi hết tuổi lao động, bảo đảm an sinh xã hội lâu dài.

Theo số liệu thống kê của BHXH Việt Nam, giai đoạn từ 2014 đến 2020, cơ quan BHXH đã giải quyết chi trả cho gần 4,5 triệu người hưởng BHXH một lần, bình quân mỗi năm có hơn 600 nghìn người hưởng BHXH một lần, tương đương với số người tham gia tăng thêm mới hằng năm. Nếu so sánh về tỷ lệ thì số người hưởng BHXH một lần so với số người tham gia BHXH bắt buộc chiếm bình quân 4,7%, tương đương với tốc độ phát triển đối tượng tham gia BHXH bắt buộc bình quân cả giai đoạn 2014 - 2020. Ðiều này cũng có nghĩa là, cứ có hai người mới tham gia vào BHXH thì có một người cũ rời khỏi hệ thống. Phân tích trên các số liệu thống kê của BHXH Việt Nam cũng cho thấy, những người hưởng chế độ BHXH một lần tập trung ở độ tuổi từ 20 đến 39 chiếm 79% tổng số người hưởng BHXH một lần giai đoạn 2014 - 2018; trong đó tập trung đông nhất ở nhóm tuổi từ 25 đến 29 tuổi (chiếm 27,6%), nhóm tuổi từ 30 đến 34 tuổi đứng thứ hai chiếm 25,3%... Bên cạnh đó, có sự khác biệt lớn trong hưởng chế độ BHXH một lần của NLÐ ở khu vực việc làm Nhà nước và khu vực việc làm ngoài Nhà nước. Những người hưởng BHXH một lần tập trung chủ yếu ở khu vực ngoài Nhà nước, với 615.612 người trong tổng số 666.883 người đã hưởng BHXH một lần của năm 2018, chiếm tới 92,31%...

Nguyên nhân và giải pháp

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến xu hướng gia tăng hưởng BHXH một lần thời gian qua, tuy nhiên có thể tổng hợp ở một số nguyên nhân chính như sau: Thứ nhất, nhu cầu tài chính ngắn hạn của NLÐ sau khi nghỉ việc. Thu nhập và đời sống của một bộ phận NLÐ hiện nay còn nhiều khó khăn; NLÐ bị mất việc làm phải đối mặt với các nhu cầu tài chính trước mắt như cần tiền để chi tiêu sinh hoạt cho gia đình hoặc đầu tư cho con ăn học, trang trải nợ nần,... và khi mà chính sách BHXH một lần còn khá thông thoáng, dễ dàng trong tiếp cận như hiện nay thì NLÐ sẽ tìm đến đó như là một công cụ tài chính trước mắt. Ðồng thời, quyết định hưởng BHXH.

một lần cũng xuất phát từ thực tế NLÐ bị mất việc làm ở khu vực chính thức với thời gian đóng góp BHXH ngắn, để có thể tiếp cận được chính sách lương hưu cần phải đóng thêm rất nhiều năm, do vậy, họ không muốn và cũng không đủ khả năng về tài chính để tiếp tục tham gia BHXH.

Thứ hai, khả năng tiếp cận thông tin chính thống còn hạn chế, trong khi các nguồn tin không chính thống trên các trang mạng xã hội đã và đang ảnh hưởng đến tâm lý của NLÐ, như: thông tin không đúng về vấn đề quỹ BHXH sẽ mất khả năng chi trả, vấn đề tăng mức đóng, giảm quyền lợi hưởng, tăng tuổi nghỉ hưu để nhằm tăng thu cho quỹ, hay vấn đề về so sánh giữa việc gửi tiết kiệm ngân hàng với hưởng lương hưu,… làm giảm niềm tin của người dân vào hệ thống BHXH. Các cơ quan quản lý nhà nước và cơ quan tổ chức thực hiện còn đang thiếu một chiến lược truyền thông tổng thể để định hướng dư luận, cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác, để NLÐ có được thông tin đầy đủ về chính sách trước khi đưa ra các quyết định chọn lựa của mình.

Thứ ba, thiết kế chính sách BHXH hiện hành còn những rào cản dẫn tới chưa có khả năng thu hút sự tham gia của NLÐ, cụ thể: Theo quy định của Luật BHXH, điều kiện thời gian tối thiểu tham gia BHXH để được hưởng lương hưu là đủ 20 năm đóng. Ðiều này dẫn đến phần lớn NLÐ khi nghỉ việc mới chỉ có từ ba đến dưới 10 năm đóng góp sẽ rất khó để quyết định chờ đợi đóng tiếp để đủ điều kiện hưởng lương hưu. Trong khi đó, điều kiện hưởng BHXH một lần khá dễ dàng, mức hưởng khá hấp dẫn so với mức đóng góp của NLÐ (với mức đóng 8% tiền lương tháng vào quỹ hưu trí và tử tuất, một năm đóng 0,96 tháng lương thì việc hưởng từ 1,5 đến hai tháng lương cho mỗi năm đóng được xem là rất có lợi), sẽ khiến NLÐ mong muốn được nhận BHXH một lần thay vì bảo lưu chờ đóng tiếp để hưởng hưu trí…

Thứ tư, thiếu tính tương hỗ từ chính sách BH thất nghiệp. Mục tiêu của chính sách BH thất nghiệp là hướng NLÐ sớm trở lại với công việc thông qua các chính sách như giới thiệu việc làm, đào tạo chuyển đổi nghề nghiệp, bên cạnh đó, là thực hiện trợ cấp thất nghiệp để bảo đảm NLÐ có nguồn thu nhập trước mắt, khắc phục những khó khăn do bị mất việc làm. Nếu thực hiện tốt chính sách BH thất nghiệp sẽ giải quyết được một phần bài toán về tài chính ngắn hạn để NLÐ yên tâm ổn định cuộc sống, thay vì tìm đến BHXH một lần như là một công cụ tài chính để vượt qua tình trạng khó khăn...

Với thực trạng hưởng BHXH một lần những năm qua và kinh nghiệm các nước cho thấy, Việt Nam cần thực hiện một số giải pháp để giảm việc hưởng BHXH một lần hướng tới thực hiện có hiệu quả chính sách BHXH phát huy vai trò trụ cột chính trong hệ thống an sinh xã hội của đất nước. Trong đó, Nhà nước cần thực hiện những giải pháp tổng thể mang tính vĩ mô để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm, nâng cao thu nhập và đời sống NLÐ... sẽ nâng cao khả năng tích lũy, tham gia đóng góp của NLÐ để họ thụ hưởng chính sách lương hưu khi về già.

Quan trọng hơn, phải từng bước hoàn thiện hệ thống pháp luật về BHXH. Theo đó, tăng lợi ích và tính hấp dẫn của chính sách lương hưu thông qua việc sớm thực hiện giảm điều kiện về thời gian đóng góp tối thiểu từ 20 năm xuống 15 năm và tiến tới 10 năm; quản lý và tổ chức thực hiện tốt quy định về tiền lương đóng để bảo đảm tiền lương đóng phải tiệm cận dần với mức tiền lương và thu nhập thực tế của NLÐ, từ đó góp phần cải thiện mức lương hưu, thu hẹp khoảng cách về tiền lương hưu với tiền lương khi còn làm việc; thực hiện sửa đổi công thức tính lương hưu bên cạnh nguyên tắc đóng - hưởng cần có tính chia sẻ. Cần sớm tổng kết, đánh giá việc thực hiện Nghị quyết số 93/2015/QH13 để có những điều chỉnh phù hợp. Tiếp tục duy trì chính sách BHXH một lần nhưng có sự sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện bằng công cụ chính sách để NLÐ sẽ tự quyết định lựa chọn việc thụ hưởng hoặc bảo lưu để hướng tới chế độ hưu trí lâu dài.

Ðồng thời, hoàn thiện chính sách BHXH tự nguyện theo hướng đa dạng, linh hoạt (bổ sung thêm các chế độ ngắn hạn, tăng cường chính sách hỗ trợ tiền đóng từ ngân sách nhà nước và huy động các nguồn lực xã hội khác,...), qua đó góp phần tăng thêm cơ hội cho NLÐ sau khi bị mất việc làm, không có cơ hội để trở lại với khu vực lao động chính thức, vẫn có thể tiếp tục tham gia đóng góp BHXH tự nguyện để đủ điều kiện hưởng lương hưu thay vì hưởng BHXH một lần.