Thứ ba, Việt Nam bước vào thời kỳ dân số vàng (nhóm tuổi từ 25 đến 49 chiếm hơn 60%) gần như đồng thời với sức ép dân số già nhanh, cả trên quy mô toàn quốc, cũng như trong cơ cấu lao động nông nghiệp - nông thôn. Thứ tư, lao động chưa qua đào tạo chiếm tỷ lệ lớn (còn 83,2% năm 2012), nhưng lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật bị thất nghiệp còn cao và có xu hướng tăng (lao động đã tốt nghiệp đại học tính đến hết quý III năm 2014, chiếm 17% tổng số người thất nghiệp). Thứ năm, động thái tăng, giảm tỷ lệ thất nghiệp không phù hợp với động thái tăng, giảm GDP do lao động tập trung chủ yếu trong khu vực phi chính thức và do dư thừa công suất, thời gian và năng lực lao động trong xã hội còn cao, với tỷ lệ thiếu việc làm của lao động trong độ tuổi năm 2013 ước tính 2,77%, tăng 0,03% so với năm 2012. Thứ sáu, một bộ phận lao động tuy có nhiều bằng cấp đào tạo cao, nhưng còn nhiều hạn chế về chuyên môn, tính chuyên nghiệp, kinh nghiệm làm việc nhóm, kỹ năng ngoại ngữ, phương pháp tư duy sáng tạo, sự năng động, ý thức kỷ luật, cùng một số kỹ năng "mềm" khác. Thậm chí, trong nhiều ngành, lĩnh vực và địa phương đang xuất hiện nguy cơ vừa lãng phí, vừa thiếu hụt và độ tuổi trung bình ngày càng lớn trong đội ngũ cán bộ quản lý, nhà khoa học và lao động trình độ cao...

Những áp lực về lao động nêu trên sẽ tiếp tục tăng, không chỉ do "đóng băng" số lượng biên chế khu vực lao động nhà nước; do sự bổ sung liên tục những lao động mới bước vào tuổi lao động, cũng như đội ngũ những sinh viên mới tốt nghiệp; do gia tăng các doanh nghiệp phá sản, dừng hoạt động. Sự trì trệ trong tái cơ cấu tổng thể nền kinh tế, chậm chuyển đổi cơ cấu ngành và công nghệ lạc hậu và chậm cải thiện cơ cấu, đổi mới phương thức, nội dung giáo dục - đào tạo quốc gia cũng sẽ làm dôi dư thêm số lao động bị thanh loại và số lao động không đáp ứng nhu cầu mới, lãng phí lao động có bằng cấp chuyên môn cao, kéo dài tình trạng năng suất lao động và khả năng cạnh tranh kinh tế thấp...

Khơi thông các điểm nghẽn và nghịch lý trên thị trường lao động không chỉ là nhiệm vụ cấp thiết, mà còn là giải pháp có tính đột phá quan trọng thúc đẩy tái cơ cấu, gắn với đổi mới mô hình và nâng cao chất lượng phát triển kinh tế Việt Nam trong thời gian tới. Bởi vậy, cần chủ động dự báo và định hướng một cách khoa học cơ cấu nhu cầu đào tạo về ngành nghề và trình độ, đổi mới mạnh mẽ "thực đơn" nội dung, phương pháp đào tạo, gắn với thị trường, yêu cầu vị trí làm việc của doanh nghiệp và nguyện vọng người học; mở rộng xuất khẩu cả lao động phổ thông và lao động có trình độ chuyên môn cao; công khai và minh bạch hóa các hoạt động thi tuyển và sự thanh lọc cần thiết đội ngũ lao động, nhất là trong khu vực nhà nước. Cần tạo mọi thuận lợi phát triển mạnh khu vực kinh tế ngoài nhà nước, thu hút FDI, nhất là những ngành, nghề và sản phẩm mới có hàm lượng công nghệ, chế biến và giá trị gia tăng cao, những doanh nghiệp có trang bị máy móc, thiết bị lao động tiên tiến, hiện đại... từ đó tạo động lực tăng tổng cầu và cả yêu cầu về vị trí việc làm mới, lao động trình độ cao.

TS Nguyễn Minh Phong/Báo Nhân dân